RASKOŠNO BEOGRADSKO ČETVOROJEVANĐELJE
Politika, avgust 2002.
autor: Katarina Mano-Zisi

Prva knjiga u Beogradu štampana je tačno pre 450 godina, i predstavlja svojevrsni spomenik srpske kulture i pismenosti.

Meseca avgusta 2002. godine navršava se ravno 450 godina od štampanja prve knjige u Beogradu, reprezentativnog Četvorojevanđelja završenog 4. avgusta (17. po novom kalendaru) 1552. godine. Ovo je, svakako, veliki jubilej beogradske štampe ali isto tako i značajan datum kulturne istorije grada. Po mestu svoga nastanka, knjiga poznata i kao Beogradsko četvorojevanđelje, svojom starinom, sadržinom teksta, jezikom, tipografskim i estetskim osobenostima zapravo je svojevrsni spomenik srpske kulture i pismenosti.

Iz rečitog pogovora na kraju knjige saznaje se da je štampariju osnovao knez Radiša Dmitrović, koji je nabavio opremu i izlio slova, ali i da ga je u toku ovih priprema iznenada zadesila smrt. Posao je nastavio Dubrovčanin Trojan Gundulić prenevši štampariju u svoj beogradski dom i o svome trošku završio knjigu. Pripremu i rukovođenje štampanja poverio je jeromonahu Mardariju iz manastira Mrkšine crkve. Naznačeno je i da je knjiga nastala u vreme velikog turskog vladara, amurata sultana Sulejmana, i da je završena 4. avgusta 1552. godine u Beogradu.

Dubrovčani u Beogradu

O pokretaču beogradske štamparije Radiši Dmitroviću saznanja su oskudna. Izgleda da je bio u rodbinskoj vezi sa jednom trgovačkom porodicom Dubrovčana, naseljenih u Beogradu. O Trojanu Gunduliću, dubrovačkom građaninu, zanatliji i trgovcu u Beogradu zna se mnogo više. Zahvaljujući arhivskim dokumentima moguće je sastaviti skoro čitavu njegovu biografiju. Trojan je jedno od vanbračne dece Federika, Dživovog Gundulića, dubrovačkog plemića i Tomuše, pučanke, verovatno služavke u njegovoj kući. Iako zvanično priznat od svoga oca, on ipak nije stekao i plemićku titulu. Trojan je u Dubrovniku završio berberski zanat. Ovim zanatom, izvesno je, bavio se i u Beogradu. U jednom od popisa njegove zaostavštine naveden je berberski alat, zatečen u njegovoj radnji. U Beogradu se, pored ovoga, možda više i uspešnije bavio trgovačkim poslovima što mu je omogućilo da se prihvati finansiranja štampanja knjige. Kao i većina Dubrovčana, poslovnih ljudi, naseljenih stalno ili privremeno u Beogradu, bio je stanovnik dubrovačke kolonije, jedne od najstarijih i najbolje organizovanih kolonija još od vremena despota Stefana Lazarevića (1404–1427), kada je nova prestonica srpske države postala tranzitni grad u kojem se razvila živa trgovina najrazličitijom robom. Kada je kasnije Beograd pao pod tursku vlast, zahvaljujući povlasticama dobijenim od sultana kojima je bila zaštićena njihova trgovina, kolonija je oko sredine XVI veka procvetala.

U to vreme Beograd je već umnogome poprimio orijentalni karakter. Osmansko carstvo na vrhuncu svoje moći preduzimalo je opštu islamizaciju što je najviše pogodilo domaće, srpsko stanovništvo.

U takvoj atmosferi opšteg meteža i prometa, različitih verskih, nacionalnih i trgovačkih interesa, Dubrovčani su u svojoj beogradskoj naseobini živeli zaštićenije od ostalih stanovnika zahvaljujući svom organizovanom upravnom i pravnom životu u koloniji. Ona se nalazila u trgovačkom središtu grada, u predgrađu koje se spuštalo prema Dunavu. Biće da je Trojan Gundulić kao imućan građanin, bio vlasnik jedne takve dobro opremljene kuće sa poslovnim prostorijama gde je smestio štampariju kada ju je preuzeo posle smrti Radiše Dmitrovića. Prilikom popisa stvari posle njegove smrti, pored skucocenog nameštaja i pokućstva, navodi se i 121 štampana knjiga, od kojih je 59 primeraka označeno kao srpska jevanđelja. To je svakako bio deo tiraža upravo Četvorojevanđelja izašlog iz njegove štamparije 1552. godine.

Ornamenti i zastavice

Kada se upustio u izdavački poduhvat, Trojan Gundulić je obezbedio iskusnog znalca knjige i veštine štampanja. Bio je to jeromonah Mardarije. Prema podacima koje je zabeležio o sebi u pogovorima svojih knjiga (osim Beogradskog, u Mrkšinoj crkvi štampao je još jedno Četvorojevanđelje 1562. i Cvetni triod 1566), bio je „otačastvom od reke Drine” a pripadao je bratstvu manastira Mrkšine crkve koja se nalazila u podnožju Crne Gore. Lokacija ovoga danas iščezlog manastira nije sa sigurnošću utvrđena a o njegovom postojanju svedoče samo Mardarijeve knjige.

Ne zna se gde je jeromonah Mardarije ovladao štamparskom veštinom, ali je nesporno, baš na primeru Beogradskog četvorojevanđelja, da je bio dobro upućen u sve procese štampanja knjige. Koliko je do sada poznato, to je njegova prva knjiga i ona je njegov najbolji rad u tehničkom i estetskom pogledu. On je rukovodio celokupnim poslom štampanja. Obavljao je redakcijske poslove oko izbora i pripreme tekstova za štampu prema rukopisnim knjigama, a potom odlučivao o tehničkom i umetničkom oblikovanju, izboru predložaka za ornamentiku zastavica i inicijala. To je podrazumevalo određeno obrazovanje, poznavanje crkvenih tekstova, gramatike i pravopisa, koje je imao svaki pisar-kaligraf. Tehničke poslove, kao što su rezanje slova prema predlošcima, livenje, slaganje, rad za presom, obavljali su drugi radnici, a njih je moralo biti više. Ova živa radionica ispunila je Gundulićevu kuću sve do toga 4. avgusta 1552. godine, kada su Beograd i srpska istorija knjige postali bogatiji za jedno raskošno izdanje. Četvorojevanđelje je rađeno sa ambicijom da bude reprezentativno kako i dolikuje po tradiciji jedne od najznačajnijih hrišćanskih knjiga. Štampano je na srpsko-slovenskom književnom jeziku. Krupna slova, rađena prema dobrom kaligrafskom predlošku, doprinose svečanom slogu. Tehnički doterana, čistog reza, ova slova nisu zbijeno slagana, tako da se dobio čitak i pregledan tekst.

Jeromonah Mardarije je posebnu pažnju posvetio oblikovanju knjige. Ornamentalni motivi i tipovi zastavica ispred početaka svakog od četiri jevanđelja i veliki lepi inicijali u crvenoj i crnoj boji kojim je izdašno ukrašena ova knjiga različitih su stilskih opredeljenja, od renesansnih, južnoslovenskih do orijentalnih, čiji su se uzori prenosili iz jedne srpske štamparije u drugu. Smenjivanje crvene i crne boje štampanog teksta, znalački gravirane zastavice i dvobojni inicijali, proporcionalno raspoređeni u celoj knjizi, doprineli su skladnom i estetskom vizuelnom utisku, zbog čega, između ostalog, Beogradsko četvorojevanđelje spada u najbolja ostvarenja starog srpskog štamparstva. Vrednost ove knjige utoliko je veća i značajnija ako se ima u vidu da je trebalo da protekne čitavih 280 godina da bi se tek u oslobođenoj Kneževini Srbiji ponovo u Beogradu štampale knjige, kada su Srbi to pravo dobili hatišerifom 1830. godine.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Zahvaljujemo se Narodnoj biblioteci Srbije koja nam je omogućila reprodukovanje stranica fototipskog izdanja Beogradskog četvorojevanđelja.