REFORME PETRA VELIKOG
autor: Stjepan Fileki

Na kraju sedamnaestog veka Petar I Veliki oslobodivši ruske teritorije od Šveđana stvorio je veliku i moćnu državu. Pored ovoga, ne manja zasluga za preporod Rusije je i njegovo nastojanje da zaostalo tvrdo tradicionalno društvo približi evropskim standardima u kulturi, ekonomiji, trgovini, obrazovanju, tehnici i proizvodnji. Neke naredbe koje je ovim povodima objavljivao odnosile su se na način odevanja i obavezno brijanje brade, kako u građanstvu, tako i u vojsci.

Među značajnijim njegovim zaslugama ističe se ona kojom je provedena reforma pisma za štampanje knjiga. Po njegovom naređenju, između 1707. i 1710. godine, pripremljeno je i proizvedeno jedno suštinski izmenjeno rusko štamparsko pismo. Dotadašnje crkvenoslovensko poluustavno pismo nije odgovaralo potrebama koje su iziskivale mnoge oblasti nauke i kulture. Njegova reforma se pokazala značajnom i za dalji razvoj pisma ostalih pravoslavnih naroda.

Prvo znatno izmenjeno pismo projektovano je i proizvedeno u holandskoj štampariji Jan Tesing i Kopijević (Jan Tessing, Kopiewicz). To novo pismo je ubrzo počelo da se upotrebljava za štampanje važnih dokumenata, izradu geografskih karata i u bakrorezu kojim su štampane ilustracije.

Petar Veliki je lično radeći sa holandskim majstorima pravio nacrte za pojedine oblike slova. Završnu obradu izveli su boljar Musin-Puškin i slovolivac Mihail Jefremov. Konačni oblik sadržao je osam različitih veličina slova i oblika (vidi sliku). Prvi i četvrti vertikalni red na ovoj reprodukciji prikazuje oblike ćirilskog ukrasnog ustava, a između su novooblikovana slova prema holandskoj antikvi.

Petar Veliki je svojeručno nacrtao oblike ćirilskog ukrasnog ustava na osnovu kojih je rađeno novo pismo. Ono je objavljeno 29. januara 1710. godine i nazvano je građanska azbuka. U građanskom pismu nisu bili razvijeni oblici malih slova i to je sve do danas ostalo kao problem štamparskih slova ćirilice.

U srpskoj varijanti ćirilice oblici 20 malih slova su samo po visini smanjeni oblici velikih slova. Karakteristike slova su: krepki, snažni osnovni vertikalni potezi i vrlo tanki poprečni potezi i serifi koji se ulivaju u osnovni potez pod pravim uglom; okrugla slova konstruisana su po principu lako nagnute osovine. Ta dva nedostatka, nerazvijeni oblici malih slova i konstrukcija slova prema dvema različitim osovinama ostala su do danas u livenim slovima za štampanje knjiga.

Petrovo pismo bilo je u upotrebi bez suštinskih izmena sve do 1740. godine, kada je u štampariji petrogradske Akademije nauka doživelo preoblikovanje i dobilo novi izgled.
U novom pismu nema više ukrasnih elemenata kakvi su bili svojstveni ruskoj azbuci kojom su štampane ruske knjige u amsterdamskim štamparijama. Ova činjenica sama po sebi govori o originalnosti petrovske građanske azbuke koja se javlja kao rezultat napretka ruske nacionalne kulture kojom je obeležena petrovska epoha.

Promene u ruskom građanskom pismu posle petrovske epohe nalazimo u oblicima slova Petrogradske tipografije Akademije nauka. Ova tipografija se po raznovrsnosti u svom širokom asortimanu mogla upoređivati sa najboljim tipografijama Zapada. U to vreme već su se mogle izrađivati matrice i odlivci slova koji po kvalitetu nisu zaostajali za onima koji su se proizvodili na Zapadu. Petrovski građanski šrift je bio zasnovan na holandskoj antikvi, novi Akademijin šrift je zasnovan na oblicima graviranih slova Jelisavetinog vremena, kasnog baroka tridesetih i četrdesetih godina XVIII veka. U to vreme osnovana je pri Akademiji graverska škola. U posebnim izdanjima upotrebljavan je kurziv, koji se u ruskom štamparstvu javlja krajem tridesetih godina. Stilske veze sa Zapadom su i dalje neprekinute. Na kraju XVIII veka ostvarena je plodna saradnja sa francuskim izdavačem Didoom, što je prirodno uticalo na stil tipografskog pisma tog vremena.

Promene do kojih je došlo krajem osamnaestog veka javljaju se u izdanjima Moskovskog univerziteta, one se prepoznaju po oblicima slova antikve „starog stila”. Pojedina slova su potpuno identična sa latinskim. Na početku u štampariji Moskovskog univerziteta mnoga izjednačavanja slova građanskog pisma sa latinskim uzorima opredelila su dalji razvoj u prvoj polovini XIX veka.

Definitivnim utvrđenjem oblika slovnih znakova ruske građanske azbuke rusko pismo oslanja se i dalje razvija u stilskom pogledu po uzoru na latinične tipografske stilove.

LITERATURA

Васил Йончев: Шрифтът през вековете, Български художник, София 1964.

А. Шицгал: Графическая основа русского гражданского шрифта, Москва – Ленинград, 1947.